Cumhuriyet döneminin ilk kağıt ve madeni paraları
Osmanlı döneminde kullanılan kağıt paralar Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar (1927) kullanılmaya devam edildi. Devletin egemenlik ve bağımsızlık sembolü olması nedeniyle, Türkiye Büyük Millet Meclisinde, 30 Aralık 1925 tarih ve 701 Sayılı “Mevcut Evrak-ı Nakdiyenin Yenileriyle İstibdaline Dair Kanun” kabul edilerek ilk Türk banknotlarının bastırılmasına karar verilmiştir.
Bu kanun ile mevcut evrak-ı nakdiyenin aynı nitelik ve miktarda kâğıt para ile değiştirilmesi esas alınıp paranın şekli ve basılıp değiştirilmesi gibi konuları düzenlemek üzere, Maliye Vekâletinden bir temsilcinin başkanlığında Ziraat, Osmanlı, İtibar-ı Milli, İş, Akhisar, Tütüncüler ve Akşehir bankaları ile Türkiye’de faaliyet gösteren diğer başlıca bankaların birer temsilcisinden oluşan bir komisyonun görevlendirilmesi hükme bağlanmıştır.
1. Birinci Emisyon (E1) Grubu Banknotlar
Dönemin Maliye Bakanı Abdülhalik Renda başkanlığındaki komisyon 9 aylık bir çalışma sonunda 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 liralık küpürlerden oluşan Birinci Emisyon Grubu banknotların basılması kararını almış ve basım işi, bir İngiliz firması olan Thomas De La Rue’ya verilmiştir. Bu banknotlar, filigranlı kâğıtlara kabartma olarak kanundan iki sene sonra basılmış, 1927’de tedavüle sunulmuştur.
Bu emisyon grubundaki banknotlar 1 Kasım 1928 Harf Devrimi’nden önce bastırıldığı için ana metinleri eski yazı Türkçe, kupür değerleri ise Fransızca olarak yazılmıştır.
Ancak basılacak banknotların figürlerinin belirlenmesi uzun sürdü ve banknotların basılması Eylül 1927’ye kadar sarktı. Bundan dolayı Türkiye Cumhuriyeti’nin bastırdığı ilk kağıt para ancak 5 Aralık 1927 tarihinde tedavüle girebildi. Tedavülde olan evrakı nakdiyeler ise, 4 Aralık 1927 tarihinden itibaren dolaşımdan çekilmeye başladı ve 4 Eylül 1928 tarihinde ise tedavülden kaldırıldı.
1 liralık banknotların üzerinde Milli mücadelenin sembolü sayılan Karasaban’a öncelikle yer verilmesi mühimdi, Atatürk’ün tercihiydi, vefa göreviydi. Nitekim bu yeni lirada manevi değerleri yüksek olan Meclis Binası, Ankara Kalesi, karasabanla çift süren bir köylü resmi yer aldı.
5 liralık banknotlarda ise Ankara Kalesi, Bozkurt, Meclis Binası resimleri yer aldı. Bu paraların arka yüzünde ise ak köprü resmi vardı. Bozkurt ise hem Türklerin teması hem destanlarımızın sembolüydü.
10 liralık banknotların ön yüzünde de Ankara Kalesi ve Bozkurt vardı. Ankara kalesi paranın arka yüzünde de yer alıyordu.
100 liralık banknotların ön yüzünde Atatürk portresi, arka yüzlerinde ise köy manzarası resmi vardı. Köylüye ve çiftçiye verilen önem de bu paraya konulan resimlerle öne çıkıyordu.
500 liralık banknotların ön yüzünde Sivas Gökmedrese ve Atatürk resmi, arka yüzünde ise yine Sivas ilinin resmi vardı. Sivas’ın tercih edilmesindeki sebep ise Milli Mücadelede oynadığı etkin roldü.
En büyük banknot olan 1000 liralık banknotların ise ön yüzünde Atatürk portresi ve arka yüzünde demiryolu hattının resmi bulunuyordu. Yurdu kısa sürede demir ağlarla örmeye niyetli Cumhuriyet kurucularının Sakarya demiryolu hattını seçmesi de oldukça manidardı.
Türkiye Cumhuriyeti’nin en nadir parası olarak bilinen birinci emisyon 1000 liralıklar, 15 bin 374 adet basıldı. Halen bu paralardan 6-7’sinin sağlam kaldığı tahmin ediliyor. Bu paraların günümüz koleksiyon değeri ise yaklaşık 500 bin TL.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının Kuruluşu
Cumhuriyet Yönetiminin, banknot ihracı imtiyazının, kurulacak bir milli bankaya verilmesi konusundaki kararlılığı çerçevesinde, Türkiye Büyük Millet Meclisince 11 Haziran 1930 tarih ve 1715 sayılı Kanun ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının kurulması kabul edilmiştir. Banka, gerekli hazırlıklar tamamlanarak 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçirilmiş ve banknot ihracı imtiyazı münhasıran Merkez Bankasına verilmiştir.
2. İkinci Emisyon (E2) Grubu Banknotlar
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kurulduktan sonra, harf devriminden önce basılan eski yazılı banknotlar, latin alfabesi ile basılmış yeni banknotlarla değiştirilmiştir.
Latin alfabesi ile hazırlanmış yeni banknotlar, 50 Kuruş, 1, 2 1/2, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 Türk liralık olmak üzere 9 farklı değerde ve 11 tertipten oluşmaktadır. Söz konusu banknotlardan 50 Kuruşluk olanlar Almanya’da, diğerleri ise İngiltere’de bastırılmıştır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından dolaşıma ilk çıkarılan banknot olan 5 Türk liralık banknotu da içeren İkinci Emisyon Grubu banknotlar, 1937-1944 yılları arasında tedavüle çıkarılmıştır.
İkinci Emisyon Grubu içinde hem Atatürk, hem de İnönü portreli banknotlar yer almaktadır.
Banknot Matbaası teşkili
Ülkemizde bir Banknot Matbaası kurulması çalışmalarına 1930’lu yılların sonlarına doğru başlanmış, ancak İkinci Dünya Savaşı’nın başlaması ile bu çalışmalara devam edilememiştir. 1951 yılında yeniden başlatılan Banknot Matbaası kurma işi 1958 yılında tamamlanmış ve aynı yıl banknot basımına başlanmıştır.
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk madeni paraları
Türk tarihinde para çok uzun bir geçmişe sahiptir. Türkler Orta Asya’ya, oradan Selçuklu’ya, Osmanlı’ya yüzyıllar içinde değişen para birimlerine sahip olmuşlardır. Darphanecilik denildiğinde ise resmi olarak kuruluş Fatih Sultan Mehmed dönemi olarak bilinir.
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk madeni parasının basımı ise 1924 tarihinde gerçekleşmiştir. 1924’ün 3 Ağustos’unda basılan ilk madeni paralar 100 Para, 2,5, 5 ve 10 kuruşlardı.
Osmanlı İmparatorluğu’nun sona erdiği günlerde, Anadolu topraklarında yeni bir bağımsız Türk devleti kuruluyordu. Kurtuluş Savaşı’ndan zaferle çıkan ülke ilk anayasasını 1924 yılının Nisan ayında kabul etti. Sıra para basmaya geldiğinde tasarım işi heykeltıraş, ressam ve aynı zamanda para, pul ve madalya tasarımcısı Mesrur İzzet Bey’e verildi.
Onun tasarladığı 100 para, 2.5 kuruş, 5 kuruş ve 10 kuruşun üretimine başlandı.
1924 ve 1928 yılları arasında basılan 100 para 1939 yılına kadar tedavülde kaldı.
Bir yüzünde eski harflerle “Türkiye Cumhuriyeti” yazısı diğer yüzünde ise başak kabartması bulunan 100 paradan 4 yıl boyunca toplamda 11 milyon 815 bin adet basıldı.
1924 yılından bu yana basılan madeni paraların bütün kalıpları halen darphane binasında muhafaza ediliyor.
1926 ve 1928 yıllarında basılan 10 kuruşun bir yüzünde yine 100 parada olduğu gibi eski harflerle “Türkiye Cumhuriyeti” yazısı diğer yüzünde ise başak kabartması bulunuyordu. 10 kuruştan 19 milyon 946 bin adet basıldı.
Yine 1928 yılına kadar basımı devam eden 5 kuruşluk madeni paranın ön ve arka yüzlerinde de eski harflerle “Türkiye Cumhuriyeti” yazısı ve başak kabartması bulunuyordu.
Tarihten bugüne kadar basımı yapılan cumhuriyet öncesi ve sonrası madeni paraların hepsi Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü’nde sergileniyor.
